Boekontleding: Dodenwake van Stephen King (Pet Sematary)

Doel: In een blog heb ik ooit beweerd dat horrorverhalen, intrinsiek in zijn vorm, mogelijkheden en kansen biedt om tot observaties, universele vraagstukken, menselijke conflicten en interne worstelingen uit te beelden, die in rauw realistisch literatuur niet altijd mogelijk zijn en juist in horrorverhalen een plaats kunnen vinden. Met name omdat horrorverhalen over hetgeen gaan dat we niet durven te benoemen, te analyseren of zelfs recht in de ogen te kijken. Horrorverhalen zijn in deze zin een absolute meerwaarde in de Nederlandse literatuur. Je kunt de boeken natuurlijk altijd als pulp lezen, zoals de boeken vaak worden weggezet – en sommige boeken zijn ook om deze redenen geschreven. Maar als je hoogstaande horror als literatuur analyseert, ontdek je veel meer gelaagdheden dan je had verwacht en besef je dat de verhalen veelal heel nauwkeurig en verfijnd zijn opgebouwd uit een geraamte van thema’s, motieven, symbolen, metaforen en stijl. Horror is, zoals Stephen King al omschreef, het laatste literaire station.

Ik zal in deze maandelijkse blog proberen één boek te ontleden. Let op dit is anders dan een recensie. Ik zal trachten door de webben die de schrijver gecombineerd heeft, het geraamte van het verhaal duidelijk proberen te maken, waardoor we het verhaal achter het verhaal met andere ogen kunnen zien.

Boek van deze maand: Dodenwake van Stephen King

Dodenwake (1983) is misschien wel Stephen King’s meest complexe en tevens angstwekkende boek. Het is ook een boek dat zorgvuldig gecomponeerd is en waarbij de motieven, thema’s, symbolen, metaforen en zelfs schrijfstijl, de rauw realistische voorbeelden, samenhangen in een veel groter geheel. Een web dat Stephen King zorgvuldig heeft gesponnen. In het boek komen diverse thema’s terug die ook in andere boeken van Stephen King terugkomen: het verlies van onschuld, volwassen worden, ruraal Amerika, de tegenstrijdige waarden en normen en het herwinnen van onschuld. Maar waar al deze thema’s in andere boeken van Stephen King het hoofdthema vormen, is het hoofdthema van Dodenwake donkerder en duisterder van aard en komen deze thema’s op de achtergrond. “Het hervinden van onschuld” (dat in een andere boek een rol speelt, die ik later zal bespreken, is hier helemaal geen sprake). Dodenwake dwingt de lezer de existentiële duisternis in hun eigen leven onder ogen te zien en stelt daarbij een diabolische filosofische vraag die de lezer voor zichzelf dient te beantwoorden. Dit maakt Dodenwake misschien Stephen King’s engste en tevens donkerste boek.

Het thema is al terug te vinden in de eerste zin van het boek: “Louis Creed, die als driejarige zijn vader had verloren en nooit een grootvader had gekend, had niet verwacht een vader te vinden toen hij op middelbare leeftijd raakte.” Deze enkele zin geeft al onmiddellijk de thematiek van het verhaal weer en zet tevens de sfeer neer die het boek kenmerkt. Dodenwake, nog meer dan andere Stephen King-verhalen, gaat over de Dood, onze angst voor de Dood en onze sterfelijkheid. De Dood, als een onzichtbare aanwezigheid, is al in de eerste zin gevangen. Het leven van Louis Creed is met gemis (als gevolg van de dood) doordrenkt. Dat Louis Creed een dokter is, en zie hier ook de symboliek (een dokter is iemand die tegen de Dood strijdt) die van drukke Chicago naar een klein plaatsje genaamd Ludlow in Castle Rock (een niet bestaand en verbeeld gebied, waar de meeste verhalen van de schrijver plaats vinden) in de Staat Maine verhuist, zegt iets over zijn gemoedsrust. Hij verhuist daar met zijn vrouw Rachel, dochter Eileen en zoontje Gage. Hoewel het plaatsje pittoreske is, ontdekken ze al snel dat ze bij een gevaarlijke snelweg wonen. Er rijden daar enorme vrachtwagens langs, waar ook hun buurman Judson Crandall woont, de surrogaat vader, en hun niet zonder reden, zo blijkt later, voor de vrachtwagens waarschuwt.

Al vanaf het begin van het boek is de sfeer onheilspellend. Er is een spanning aanwezig, die steeds gaandeweg in het boek vastere vormen aanneemt. Ten eerste is de relatie tussen Rachel en Louis niet perfect, zoals het bij veel jonge stellen niet perfect is, maar toont het soms momenten van broosheid en geeft openingen voor reflectie ( misschien ook omdat Louis een dokter is) die terugkeren naar de motieven en hoofdthema van het verhaal: sterfelijkheid, kwetsbaarheid, broosheid en de thema de Dood. Relaties zijn broos, maar ook het leven is broos. Zo merkt Louis op, en dit slechts één van de vele voorbeelden, wanneer Rachel op een goede middag verdrietig naar hem kijkt als hij Gage op zijn knieën houdt. Hij merkt op: “We zullen echt oud worden. Het is werkelijk waar. Niemand van ons zal een uitzondering maken. Zij is onderweg [zijn dochter] en wij zijn het ook.” (pag. 28). Hier zien we hoe het alledaagse leidt tot diepere existentiële vragen.

Zijsporen

De dood en de impact van de dood komen ook in twee zijsporen in het verhaal aan bod, die te belangrijk zijn om te verzwijgen. De eerste zijsprong is aanwezig als de vrouw van Jud overlijdt aan een beroerte, waarbij Louis geconfronteerd wordt met het verdriet dat de dood met zich meebrengt; als hij zijn vriend die hij als een vader beschouwd voor zijn ogen ziet instorten. De tweede zijspoor is misschien nog wel verschrikkelijker omdat Stephen King in zijn beschrijvingen het zo realistisch mogelijk maakt. Het betreft de zuster van Rachel, met de naam Zelda, die komt te overlijden door spinale meningitis. Het lukt Stephen King om bij deze sterfgeval het gehele verterende proces van de dood weer te geven, tot het meest afschuwelijke detail toe. Waar de vrouw van Jud plotseling stierf, is de lijdensweg van Zelda bijna onmenselijk. Er is dan ook een scéne waarbij Rachel, geheel overstuur tot een verschrikkelijke conclusie komt: “We wilden dat ze doodging , Louis, we verlangden naar haar dood, het ging er niet om dat zij minder pijn zou hebben, maar dat wij minder pijn zouden hebben; ze ging er steeds meer als een monster uitzien en ze begon een monster te worden.” (Pag. 179.)
Hier zien we de uitingsvormen van de Dood, de thema van het boek en wat voor uitwerking dit heeft op de hoofdpersonages.

Hoewel deze zijsporen niets met het hoofdspoor te maken lijken te hebben, en die we inmiddels allemaal kennen – de dierenbegraafplaats, de indianenbegraafplaats er achter – doen deze twee zijsporen er zeer zeker toe. Stephen King neemt niet voor niets veel tijd om deze in het boek te verwerken. Ze tonen opnieuw de broosheid van het leven aan. Maar nog meer dan dat, de complexiteit van gevoelens en verdriet die met de dood gepaard gaan. Dit zijn de fijne spinnenraggen die Stephen King zeer nauwkeurig in het verhaal verwerkt heeft, waardoor de hoofdlijn van het verhaal in kracht en urgentie toeneemt. De motieven sterfelijkheid, broosheid en kwetsbaarheid komen als draden in een web steeds weer op andere manieren in het verhaal terug. Deze draden zijn met de Dood verbonden. Het zijn ook deze motieven en de hoofdthema de Dood, die het geraamte van het verhaal vormen.

De Nederlandse titel Dodenwake is dan ook niet slecht bedacht in vergelijking met andere titels van zijn boeken. Het refereert naar de Dodenwake die Rachel met Zelda moet doorstaan, maar ook op een abstract niveau. Dat het leven zelf een vorm van Dodenwake is. Dit is een enge gedachte. Het zegt iets over de onomkeerbaarheid van het noodlot dat ieder van ons te wachten staat. De Engelse titel Pet Cemetary is ook sterk. Het verwijst naar de hoofdlijn van het verhaal, maar tevens naar een thema fat in veel boeken van Stephen King terugkomt: namelijk de verlies van onschuld. En wat is een grotere verlies van onschuld, denk bijvoorbeeld ook aan het verhaal “De lijk” (later vertaald in de film Stand By Me), dan de besef dat het leven niet oneindig is en dat ieder van ons op een dag zal sterven.

Begraafplaats

De dierenbegraafplaats waar de titel in het boek naar verwijst, is een begraafplaats waar kinderen in het plaatsje, bijna uit traditie, hun huisdieren begraven. De symboliek is hier enorm. Het begraven van hun huisdier is onmiddellijk de erkenning van hun eigen sterfelijkheid, en op een abstracter niveau, de broosheid van het leven. De daad van begraven zelf is een onomkeerbare daad; het is het moment dat je als sterveling keihard met de dood wordt geconfronteerd en de dood van een geliefde achter je laat. (Misschien is dit ook de reden waarom begrafenissen in dit boek een aantal keer al metaforen terugkomen. Waarbij er ook een vechtpartij plaats vindt, waar Louis bij is betrokken en waarin de kist op de grond valt. Alsof hij zich niet bij de Dood wil neerleggen, wat uit zijn beroep maar ook uit deze daad, en toekomstige daden, blijkt.) Jud vertelt Louis echter over een andere begraafplaats als de kat van de familie, op het moment dat de familie (naast Louis) Zelda voor de laatste keer bezoekt (en zie hier ook de symboliek en samenhang) door een vrachtwagen overreden wordt. Jud vertelt Louis over een begraafplaats achter de dierenbegraafplaats. Een oude begraafplaats die door indianen werd gebruikt en specifieke krachten met zich meebrengt. Louis ggitzwarte verhaal elooft hem niet (hij is immers dokter) maar besluit Church, de kat, daar toch te begraven.

En het wonder geschiedt: Church komt levend terug en hoewel Louis zijn familie de dood van Zelda niet kan besparen, kan hij dit wel met Church doen.

Toch is Church anders. Hij is agressiever geworden. Hij heeft geen angst meer voor de dood. Louis en Jud zien dit, maar zijn ook de enigen die van het geheim afweten. Op een gegeven moment komt Louis tot de conclusie dat Church geen ziel meer heeft.

Sterfelijkheid

Het hoofdverhaal neemt een verschrikkelijk wending als door een noodlottig ongeluk Gage door een vrachtwagen wordt overreden. Zowel Louis en Rachel zijn reddeloos. En hoewel Jud hem nog probeert te waarschuwen, doet Louis hetgeen wat Jud al vreesde: hij begraaft zijn zoon achter de dierenbegraafplaats in de hoop dat hij weer tot leven komt. De gevolgen zijn desastreus. Gage komt inderdaad terug, maar ontbeert iedere vorm van menselijkheid. Als sterfelijkheid wegvalt, zo lijkt het verhaal bijna te zeggen, verlies je ook een deel van je mens-zijn. Toch is dit niet de hoofdvraag die Stephen King ons in dit gitzwarte verhaal stelt. In het hele boek heeft hij een netwerk opgebouwd waar sterfelijkheid, broosheid, kwetsbaarheid, het complexe verdriet na het overlijden van iemand, allemaal verbonden is met de hoofdthema De Dood; hij heeft een uiterst zorgvuldige spinnenweb opgebouwd die de lezer aan het einde tot een verschrikkelijke en bijna onmenselijke vraag dwingt. Terwijl Louis het levenloze lichaam van zijn vrouw naar de begraafplaats achter de dierenbegraafplaats draagt, en de bomen bijna donkere monsters vormen, stelt Stephen King de ijzingwekkende vraag waar het boek om draait: als je de kans krijgt om een geliefde tot leven te wekken, hoe verschrikkelijk de consequenties daarvan ook zijn, zou je dat doen? Zou je de risico nemen? Simpelweg omdat het verdriet te groot is?