Boekontleding: Strange Case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde

Iedereen heeft wel eens gehoord van Jekyll en Hyde, er zijn meer dan 120 films, toneelstukken, comics of tv-afleveringen gemaakt. Hier duiken we in het boek dat werd geschreven en gepubliceerd door Robert Louis Stevenson in 1886; Strange Case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde.

“With every day, and from both sides of my intelligence, the moral and the intellectual, I thus drew steady nearer to the truth, by whose partial discovery I have been doomed to such a dreadful shipwreck: that man is not truly one, but truly two.”

Stevenson, The Strange Case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde.

Voorwoord:

Toen ik de vele recensies van dit boek las, viel het me op dat heel veel recensenten het hebben over de dualiteit tussen het beschaafde tegenover het primitieve. Met het laatste wordt ook “niet-Wester” bedoeld of is een gecodeerd woord, zoals het in de sociologie heet, voor “niet-blank”. Dit komt name op de manier hoe Mr. Hyde wordt uitgebeeld. (Ik kom hier later op terug.) Ik vond deze analyses echter onbevredigend. Uit het verhaal maak je op dat Mr. Hyde de stad zeer goed kent en uit de stad komt. Daarnaast is hij een “Mr”, een titel die je niet toekent aan een primitieveling. Ik denk dus dat de dualiteit veel complexer ligt, wat ik aan de hand van deze analyse probeer aan te tonen. Dr. Jekyll en Mr. Hyde is een uiterst genuanceerd boek, waarin maatschappelijke kritiek verborgen ligt.

Het begin: Het verhaal van de deur

Het boek Dr. Jekyll en Mr. Hyde werd voor het eerst gepubliceerd in 1886. De opzet en structuur van het boek lijkt in de eerste instantie op een “mysterie” waarbij de hoofdprotagonist, dhr Utterson een verhaal hoort over en zekere Mr. Hyde, die een jonge vrouw mishandelt en vervolgens, na een deur in de straat te zijn ingegaan, terugkomt en de stilte van de familie van het meisje afkoopt met het geld en naam van een zekere respectabele man. Het verhaal grijpt Utterson aan. Met name omdat de daad van het geweld zo zinloos is en dat de dader (Mr. Hyde) lijkt te genieten van de daad die hij gepleegd heeft. Hij vindt het verhaal zo schrikbarend dat hij nachtmerries krijgt van een gezichtloze monster die de straten van Londen onveilig maakt. (Wat een aantal jaren ook in de werkelijkheid zal plaats vinden met de moorden van Jack the Ripper.)

De gebeurtenis krijgt echter een andere betekenis voor hem, als hij door een zekere Dr. Jekyll als advocaat wordt ingehuurd om in zijn testament vast te leggen, waarin Dr. Jekyll al zijn bezit overmaakt naar een zekere Mr. Hyde. Utterson herkent onmiddellijk de naam, door het verhaal dat door zijn vriend verteld is en gaat op onderzoek uit. Hij ontdekt dat Mr. Hyde bij Dr. Jekyll woont, in een laboratorium, aan de andere kant van het huis.

Als er een moord plaats vindt verdenkt Utterson Mr. Hyde hiervan. Hij gaat met de politie naar het adres toe, waar ze slechts Dr. Jekyll vinden. Dr. Jekyll vertelt hen dat hij alle banden met Mr. Hyde heeft gebroken. Maar Utterson vertrouwt het niet en houdt Dr. Jekyll in de gaten, die zich steeds vreemder begint te gedragen. Op een goede dag vertelt een gemeenschappelijke vriend dat Dr. Jekyll zich in zijn laboratorium heeft opgesloten. Als ze deze na veel geroep en geschreeuw geen gehoor geeft, besluiten ze de deur open te breken en vinden ze Mr. Hyde dood aan in de kleren van Dr. Jekyll. Deze houdt een brief vast, die het geheim van Dr. Jekyll en Mr. Hyde vertelt.

De bekentenis van Dr. Jekyll

De brief waar het boek ook mee eindigt is de bekentenis van Dr. Jekyll zelf. Wat interessant is, qua structuur van het verhaal, is dat de laatste hoofdstuk niet het narratief van Utterson volgt, maar van Jekyll zelf. Hij vertelt in zijn brief hoe hij een drankje heeft uitgevonden die zijn goede kanten scheidt van zijn slechtere kant. In de eerste instantie vindt hij dit bevrijdend en geniet hij van de morele vrijheid die hij ervaart als hij in Mr. Hyde verandert. Deze is namelijk niet gebonden aan de normen en waarden van de samenleving. Hij doet wat hij wilt en gaat slechts zijn eigen genot achterna.

Hyde begint echter een steeds gevaarlijkere kant te tonen. Dr. Jekyll verandert niet alleen psychologisch maar ook fysiek. (Dit zien we al in de naam, maar daarover later meer.) Mr. Hyde is klein, meer gedrongen en behaard. Als Hyde echter het meisje mishandelt, zonder rouw, medeleven of angst, probeert Jekyll zich van Hyde te ontdoen door het drankje niet meer te drinken. Tot zijn schrik echter ontdekt hij dat hij ook tegen zijn wil in Hyde kan veranderen. (Vaak als hij slaapt.) Op een avond is de transformatie zo gewelddadig dat Mr. Hyde een moord pleegt die Jekyll vervolgens in een gewetencrisis duwt, waar Hyde geen last van heeft. Dit is overigens de eerste keer dat hij in Hyde verandert terwijl hij wakker is en Jekyll begint te beseffen dat hij Hyde niet langer in de hand heeft, waardoor hij zelfmoord pleegt.

Opbouw, structuur en personages

Het verhaal van Dr. Jekyll en Mr. Hyde is geschreven door Robert Louis Stevenson. Een genadigde schrijver die al met Schateiland furore heeft gemaakt. Met dit boek echter begeeft hij zich echter op een heel ander terrein. Dit is geen avontuur verhaal of een jongensroman, maar een donkere vertelling die zowel een kritische blik werpt naar de Victoriaanse samenleving waarin Stevenson leeft. Een tijd met de strikte normen en waarden die bijna claustrofobisch waren. Maar ook waarin hij vraagtekens plaatst achter wat beschaafdheid inhoudt en wat de mens in de kern is als deze vernis van beschaafdheid wordt weg genomen. Hierin stelt hij thema’s centraal die later in de horror genre nog verder zullen worden uitgewerkt en terugkomen.

Je zou echter kunnen stellen dat dit de eerste psychologische horror roman is, waar de grens tussen goed en kwaad overschreden wordt. De opbouw en structuur is dan ook in hoge mate onorthodox. We volgen in de eerste instantie de narratief van Utterson, die met zijn terughoudendheid en bijna onzichtbaarheid de uiterste normen van de Victoriaanse samenleving lijkt te vertegenwoordigen. Stevensons beschrijft hem ook als een “nietszeggende” personage die nauwelijks opvalt. (Hij geeft in zijn notities ook aan, die na zijn dood bekend zijn geworden, dat dit opzettelijk was. Utterson moest onzichtbaar zijn. Altijd beleefd. Altijd vriendelijk. Altijd de regels volgend; zowel die van de wet, als de fatsoen regels die de Victoriaanse tijd kenmerkte. Stevenson wilde met opzet een personage neerzetten, die eigenlijk leeg was.) Hij belichaamt in zijn beleefdheid en terughoudendheid de Victoriaanse samenleving.

Het is dan ook opvallend dat het verhaal niet met zijn narratief eindigt, maar met de stem van de personage die de innerlijke strijd aantoont in deze Victoriaanse samenleving die benauwend is, waarin hij zich verzet en door zijn goede kant van zijn slechte kant te scheiden, in een monster verandert die genot put uit alles wat de Victoriaanse samenleving verbiedt. Dr. Jekyll (en denk hierbij ook aan de titel “Dr.” die aan de naam wordt gegeven) probeert zich in het keurslijf van deze negentiende-eeuwse samenleving te persen, maar kan dit alleen doen door zijn slechte eigenschappen geheel van zichzelf te dissociëren. Het product dat hieruit ontstaat, Mr. Hyde (let op geen dokterstitel meer, maar wel een “Mr.”) vertegenwoordigd de uitwassen die door dezelfde Victoriaanse samenleving gecreëerd worden, maar tevens genegeerd worden. Hij verandert in een kleine gedrongen en harige man, zonder geweten. Die uiterlijke kenmerken zijn van belang, zoals we straks zullen zien, in het denken van Victoriaans Londen.

Thematiek van verhaal

Dit boek gaat in hoge mate over dualiteit. De dualiteit in de samenleving, maar ook de dualiteit in de mens zelf. Zoals Dr. Jekyll in het boek aangeeft: “man is not truly one, but truly two”; zowel een engel als een monster tegelijk. Door ze te scheiden probeert Dr. Jekyll de twee uitersten weer te geven die in Victoriaans Londen aanwezig waren. Want hoewel dit een periode was waarin beschaving hoog in de vaandel werd gehouden en deugden als beleefdheid, netheid en kuisheid als de hoogste beschavingsnormen werden gedicteerd, is de werkelijke samenleving veel complexer. (Zoals Dickens in zijn meerdere boeken al aangaf.) Deze samenleving die vooral voor de hoogste klasse claustrofobisch en verstikkende is, kent ook een donkere onderlaag van kinderarbeid, slechte sanitaire voorzieningen, uitbuiting en armoede.

Dr. Jekyll lijkt beide kanten weer te geven en de drang om deze twee uitersten van elkaar te scheiden. Dit doet hij met een drankje, waarin hij in de eerste instantie plezier uit put omdat de ketens van verstikking en claustrofobie wegvallen. De engel en het monster worden gescheiden, waaruit de vraag rijst: kan het monster zonder de engel leven of is het juist de spanningsveld tussen deze uitersten waarin de mens zich bevindt.

Dat Dr. Jekyll in de eerste instantie geniet van zijn alter-ego is dan ook veelzeggend. Hierbij stelt Stevenson niet, zoals vaak wordt gedacht, dat de beschaving slechts een vernis is en dat als deze verdwijnt het monster zichtbaar wordt. De complexiteit ligt anders. “Man is not truly one, but truly two.” Het is niet als het vernis wegvalt dat het monster bestaat, maar eerder dat het monster al aanwezig is en uit dezelfde beschaving voortkomt. Omdat zoveel gevoelens en impulsen worden onderdrukt, ontstaat er in de mens een dualiteit waarvan het één niet los van de ander kan worden gezien.

Zowel Dr. Jekyll als Mr. Hyde zijn kinderen van hun samenleving. Het is om deze redenen dat Dr. Jekyll in de eerste instantie genot uit de transformatie put, totdat hij door heeft hoe kwaadaardig de duistere kant kan zijn als deze wordt losgelaten en dat deze zelfs de overhand kan nemen; omdat het geen tegenstellingen zijn, maar een verbonden eenheid is die tezamen het mens-zijn, in al zijn kleuren en tegenstrijdigheden, vormt.

Stevenson stelt het verhaal dan ook niet zo zwart en wit, maar stelt eigenlijk dat het kwaad voortkomt uit dezelfde beschavingsleer, waaruit het goede voortkomt. De dualiteit is niet het dierlijke versus het goddelijke in de mens; maar dat beiden door de samenleving wordt gecultiveerd, gesmeden en gevormd.

Dit verklaart waarom Mr. Hyde ook precies in de urbane setting past. (Hij is het gezichtloze monster waar Utterson over droomde en die Utterson dus ook in zich draagt. Zijn personage – die de samenleving op alle fronten vertegenwoordigd – is op zijn best ook gezichtloos, net zoals zijn kwaadaardige zelf, die slechts een uiting in zijn dromen vindt.) Het is de onderdrukking van de impulsen die het monster maakt. Niet dat het monster onderdrukt dient te worden. Want zodra Dr. Jekyll dat probeert wordt Mr. Hyde juist sterker en sterker totdat hij Dr. Jekyll kan overnemen wanneer het hem uitkomt. De innerlijke strijd bereikt een hoogtepunt. En het feit dat Mr. Hyde alles kan overnemen, geeft al aan dat Mr. Hyde niet buiten die samenleving staat, maar een onderdrukt deel is van dezelfde samenleving.

Metaforen

Dit zien we ook in de metaforen terug. Denk aan de eerste titel van het boek: “het verhaal van de deur.” Deze deur geeft uiteraard de dualiteit in de mens weer. Het is Hyde die in de deuropening verdwijnt en het is met de naam van Jekyll dat hij de familie van het meisje afkoopt. Wat van belang is, is dat de deur gelijkwaardig is. Het betreft geen kelder deur dat zou kunnen verwijzen naar het dierlijke of het onderbewuste dat begraven wordt. Nee het is een gelijkwaardige deur waar zowel Mr. Hyde als Dr. Jekyll verschijnt.

Dan hebben we tevens ook nog het huis. Utterson ontdekt dat Mr. Hyde aan de andere kant van de woning woont, in het laboratorium. Ook hier zien we geen hiërarchisch verschil. Mr. Hyde woont niet een verdieping onder Dr. Jekyll. Sterker nog, Stevenson onderstreept in zijn beschrijvingen dat zowel Hyde als Jekyll in dezelfde stad en buurt wonen, alleen vanuit verschillende perspectieven naar deze buurt kijken. Dit is van belang. Hoewel het boek veelal wordt bestempeld als een verhaal dat aantoont, dat als het vernis van de beschaving wegvalt, het monsterlijke die iedereen in zich draagt, zichtbaar wordt, geven de feitelijke metaforen en beschrijvingen een veel verfijnder beeld weer. Dr. Jekyll en Mr. Hyde zijn in hoge mate met elkaar verbonden.

Dit zien we zelfs in het huis waar Jekyll en Hyde wonen. De huizen vormen met elkaar één geheel. En hoewel het deel van het huis waar Dr. Jekyll woont netjes en geordend is, is het laboratorium waar Mr. Hyde woont chaotisch en vies. Het geeft de verschillende geestelijke toestanden van de personages weer.

Dit stelt niet dat als beschaving, dat slechts een dun laagje vernis is, wegvalt het dierlijke omhoog komt en dat we beschaving nodig hebben om dit te onderdrukken. (Want dat is de implicatie.) Het hangt verfijnder en complexer in elkaar. Dr. Jekyll en Utterson belichamen misschien de meest extreme uiteinde van beschaving (waarbij Utterson geen interne worsteling heeft, die Dr. Jekyll wel heeft), maar aan het einde zijn Dr. Jekyll en Mr. Hyde één geheel en zeer nauw met elkaar verbonden en verweven. De huizen zijn elkaars gelijke. Het is niet als het vernis van de beschaving wegvalt dat het monster naar voren komt, maar eerder dat zowel Dr. Jekyll als Mr. Hyde beiden uit de beschaving voortkomen: ze wonen in hetzelfde huis, zijn met elkaar verbonden, ze kijken alleen uit op verschillende straten, als twee perspectieven op dezelfde stad. Ze staan niet los van elkaar. Ze zijn samen door de samenleving gemaakt.

De tijdgeest waarin we het verhaal dienen te plaatsen

Het is van belang om op te merken dat dit boek geschreven is voor de verschrikkingen van Jack the Ripper (1888) en ook geschreven is voor de theoretische raamwerken over het onderbewuste en Id van Freud. (Hoewel Freud al in 1885 begon te experimenteren met hypnose wat de basis zou gaan worden voor zijn ideeën over het bewustzijn, het onderbewuste en de dierlijke impulsen.)

Toch waren de ideeën over het onderbewuste niet geheel onbekend. Psychologie begon als wetenschap een opmars te maken met Fechner, Weber en Wundt als de eerste voorvaderen. Hoewel zij het bewuste en het onderbewuste niet zo uitgebreid zouden uitwerken zoals Freud en Jung dit zouden doen, waren de begrippen ook niet geheel onbekend. Dat Stevenson ideeën hierover zou hebben meegenomen, zou niet ondenkbaar zijn. Vooral Wundt zou hierbij een rol ter inspiratie kunnen hebben gespeeld. Wundt was namelijk een experimentele psycholoog die zijn psychologische onderzoeken ook in een laboratorium liet plaats vinden.' In deze zin hebben Dr. Jekyll en Wundt ook veel met elkaar gemeen.

Wat zonder meer een bijdrage in het werk van Stevenson heeft geleverd is de wetenschap van de fysionomie. Deze wetenschap, voortkomend uit het sociaal Darwinisme, nam aan dat fysiologische kenmerken aantoonde of mensen geneigd waren om crimineel gedrag te vertonen. Denk hierbij aan de schedelmetingen van Lombroso etc. Dit was een uiterst raciale (en zelfs sociaal evolutionaire) wetenschap die ervan uitging hoe dichter de mens qua uiterlijk bij een aap kwam, des te meer moeite deze persoon had om zijn dierlijke driften te bedwingen. Denk daarbij aan de uiterlijk van Mr. Hyde. Hij was klein, gedrongen en behaard: hij valt exact in de fysiologische typeringen van de fysionomie die er op duidde welke mensen misdaden konden plegen en welke mensen niet. (Hoe hoger de voorhoofd en hoe meer de mens op de blanke Europeaan leek; des te kleiner de kans was dat de persoon gewelddadig en crimineel gedrag zou vertonen.) Hoewel deze wetenschap (Goddank) inmiddels in invloed heeft ingeboet, is het hier en daar – vooral binnen racistische kringen – nog steeds een veel voorkomende gedachtengoed.

Waar fictie en werkelijkheid elkaar letterlijk snijden is in de mythe van Jack the Ripper. Hoewel één van de weinige ooggetuige die Jack the Ripper gezien zou hebben, hem beschreef als een man die jagerkledij droeg, is dat niet het beeld van Jack the Ripper die overheersend is. Het beeld dat iedereen kent is die van een gezichtloze man, in een pak en hoge hoed, die door de straten van Londen doolt op zoek naar slachtoffers. Het is bijna een beschrijving van Mr. Hyde. En nog meer de beschrijvingen van nachtmerries die Utterson heeft. We zien hier bijna hoe fictie de realiteit kan verbuigen.

Stevenson is een schrijver, hoewel sommige boeken bekend waren, die pas na zijn dood literaire bekendheid heeft gekregen. Strange Case of Dr. Jekyll en Mr. Hyde is een voedingsbodem geworden voor hedendaagse horrorschrijvers direct of indirect zijn denkwereld nog vaak bezoeken.